η παρέμβαση

Στην Πάτμο με τον «Ιάκωβο Ναυπλιώτη» και τους νεοφανέντες αγίους ψάλτες Νικόλαο και Ραφαήλ,
έλειπε η Ειρήνη


Του Β. Π. Καραγιάννη


«Ομως γύρω απ’ τις πύλες της Ασίας θροϊζουν
καθώς απλώνονται εδώ κι εκεί
Επάνω στην αβέβαιη της θάλασσας πεδιάδα
Πλήθος από τις δίχως ίσκιωμα οδούς,
Κι ωστόσο ο ναύτης γνωρίζει τα νησιά.
Κι όταν άκουσα
Πως ένα απ’ τα κοντινά
Ηταν η Πάτμος,
Πολύ πόθησα
Εκεί να κατεβώ και
να πλησιάσω τη σκοτεινή σπηλιά...» ( «Πάτμος» FRIEDRICH HΟLDERLIN - Φ.Χ.)

Νύχτα της 28ης/8ου, πλέοντες σε μια παγερή, ασημένια θάλασσα, φτάσαμε στο νησί, και έτσι δεν είδαμε την είσοδο μας σ’ αυτό. Οταν μπαίνεις σε ένα άγνωστο τοπίο κι είναι ένα λιμάνι, (μια αγκαλιά ή ένα καταφύγιο), μετά από 12 ώρες ταξίδι- κάποτε άρχισε να κουνάει η θάλασσα του Αιγαίου κι έσφιξε κάπως η άμαθη συνήθεια μας- («Οταν απ’ της Ασίας τα βουνά κατέρχεται το άγιο σεληνόφως» Φ.Χ.), νιώθεις μια λύτρωση ξαναπατώντας στην ελαφράδα της στέρεας σχέσης με τη γη σου, με το σώμα και το χώμα σου. Ετσι, η πρώτη εντύπωση ήταν απροσδιόριστη. Ενας μικρός ωραίος κόλπος, Γροίκος (νιώθω εκεί στεριανός αγροίκος) μας κοιμήθηκε. Το πρωί, πριν την ανατολή του ηλίου, ένιωσα στο σβέρκο την πρώτη ακτίνα του, από την αντανάκλαση στον πίσω μου λόφο, είδαμε, είδα δηλαδή για να μη γενικεύω στις εντυπώσεις, αυτή τη γλυκιά ηρεμία κι ωραιότητα της νήσου, που την φανταζόμουν σαν κάτι που βυθίζεται κάτω από την ιστορία του, τη θρησκευτικότητα, το μυστήριο της «Αποκαλύψεως» και μη. Ευτυχώς τίποτε απ’ αυτά δεν μου συνέβη στη συνέχεια περπατώντας επί της γης της.
Η πρώτη βραδιά του διεθνούς φεστιβάλ θρησκευτικής μουσικής, που γίνεται εδώ και 7 χρόνια στην Πάτμο, μια σπουδαία, υψηλής, μουσικής αισθητικής εκδήλωση εκτός κέντρου, είναι αφιερωμένη στη βυζαντινή μουσική. Του φεστιβάλ («Η θεία Αποκάλυψη της Μουσικής») καλλιτεχνικός διευθυντής ήταν και είναι ο εξαίρετος μουσικός κ. Αλκης Μπαλτάς. Τον άκουγα, πριν δυο τρία χρόνια, στο «Τρίτο Πρόγραμμα», να συνομιλεί με τον κ. Χρ. Παπαγεωργίου στην επίσης εξαίρετη εκπομπή του «Η κυρία με τη Στριχνίνη» μετέδιδαν δε και μουσικά στιγμιότυπα απ’ αυτό. Μου είχε μείνει ως απωθημένο αυτή η εκδήλωση και η επίσκεψη στην Πάτμο. Εγένετο. Είχα μαζί μου το βιβλίο «Ελεγείες, Υμνοι και άλλα ποιήματα» μεταξύ των οποίων και η «Πάτμος» του Φρ, Χαίλντερλιν σε μετάφραση της Στέλλας Γ. Νικολούδη, εκδ. Αγρα, όπως επίσης και το «Δεύτερο βιβλίο με τις Αντιστίξεις» του ποιητή και μουσικού Γ. Ευσταθιάδη, εκδ. Λέσχη του Δίσκου, με τα υπέροχα, μικρά κομμάτια για τη μουσική και τους μουσικούς. («Πάνε εκατό φθινόπωρα και τα χείλη μου ποτέ δεν ήταν πιο σιωπηλά»). Τις επόμενες μέρες στο φεστιβάλ, ακολουθεί επί το πλείστον η δυτική, θρησκευτική μουσική Εκεί βρέθηκε η Βυζαντινή χορωδία της πόλεως, αλλά όχι τόσο και της ...μητροπόλεως, Σερβίων και Κοζάνης, «Ιάκωβος Ναυπλιώτης», με 28 μέλη και μερικούς άλλους ως προστεθημένη ημι-αξία, όπως η ημετέρα αναξιότης, αλλά κι η φιλόλογος η επί το ποντιακότερο αδόκιμα τραβηγμένα, συνεπίθετη, κ. Χρυσάνθη. Διευθυντής στη χορωδία (χοράρχης) ο άρχοντας πρωτοψάλτης Σωτήριος Αρβανίτης· συναρχηγοί αποστολής εναλλασσόμενοι οι: Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Νικόλαος Βαντσιώτης και Δημήτρης Δημητρίου από το Δ.Σ. του Συλλόγου. Πρώτος της χορωδιακής ομηγύρεως ο μεγαλοψάλτης Νικόλαος (Αμοιρίδης) και νεότερος ο μαθητής Ραφαήλ (Τζήκας). Μου θύμιζαν τους νεοαναφανέντες άγιοι της Λέσβου («Θα βρείτε τα οστά μου υπό βροχή» το διήγημα του Θανάση Βαλτινού το έφερναν συνεχώς στη σκέψη κι ας έλειπε της τριάδας αυτής, η Ειρήνη).
Οι άλλοι ψάλτες που αποτελούσαν το έκτακτο πλήρωμα της χορωδιακής, ευλογημένης νηός, που είναι χορωδιο-νηολογημένη «Στης Κοζάνης τα σοκάκια με τα (ανύπαρκτα) σπίτια τα ψηλά (και τα παλιά)» ήταν οι: Αρβανίτης Κων., Γκάτος Νικ., Καραγιαννίδης Ανδρ., Μαραμής Νικ., Κονταξής Στεφ., (άριστος και στον εγκόσμιο λυρικό λόγο· τον άκουγα γοητευμένος το βράδυ της επιστροφής μας στο λιμάνι της Πάτμου, να τραγουδά, μόνον γι’ αυτόν πηγαίνω στον Αη-Δημήτρη, χρόνια τώρα)· Κτενίδης Αν. (22 χρόνια γείτων στο δικηγορικό γραφείο αλλά δυό βραδιές ομόκλινος στην Πάτμο), Κυριαζόπουλος Κων., Λαμπαδάς, Γ. Ζαρκάδας Γ., Μεταξιώτης Ελευθ., Ματιάκης Εμ., Δάλλας Χρ., Σταμάτογλου Β., Ορτουλίδης Απ., Αθανασιάδης Αθ., Ισπόγλου Κων., Καρανάνος Αθ., Λιόγκας Ιων., Μαρκόπουλος Γ., Τζανίδης Στ., Τσέκος Αντ., Χασιώτης Δημ.
Για να νιώσεις αυτό το τοπίο της μυστικής έξαψης πρέπει, μόλις σε αδειάσει το μεγάλο καράβι, μέρα, να πάρεις με τα πόδια τον ανήφορο, άσφαλτος ελικοειδής, αλλά και την προς τα άνω της ψυχής σου πορεία. Το λιμάνι είναι ο πολύβουος κόσμος της καθημερινότητας, το πηγαινέλα κυρίως των σωμάτων επί των εγκόσμιων αναγκών· η συναλλαγή, η απόλαυση, αυτό που γνωρίζεις. Ισως κάπως πιο ήρεμο από τα άλλα νησιά. Φαίνεται πως ή είχαν κοπάσει οι τουριστικές αγέλες ή ότι η Πάτμος αποτρέπει εξ ορισμού τη θορυβώδη προσέλευση και επιβάλλει μια συστολή κι ένα σέβας στους ανέμελους ενοχλητικά, όπως οι πετεινοί της Ιερουσαλήμ, συμμετέχοντες στο πένθος της ημέρας δεν λαλούν τη Μ. Παρασκευή, κατά τον Εμ. Ροϊδην. Ανέρχεσαι και στη μέση του λόφου είναι η επικράτεια του ιερού Σπηλαίου, των σημείων κι αφηγηματικών τεράτων, του Ιωάννου Θεολόγου («Ποταμοί θεολογίας εκ του στόματός σου»). Ετσι η κορυφαία θέση της νήσου είναι στη μέση. Θα κατέβεις αρκετά σκαλιά και θα μπεις σε χώρο, μισή βραχοσπηλιά και μισή εκκλησιά, κάτι το διφυές με το αφύσικο θείον και το φυσικό εγκόσμιο! Η γεωλογική διάρθρωση και το θεολογικό υπέρλογο συμφύρονται και συνυπάρχουν με το σημερινό, συνήθως κακόγουστο, του εκκλησιαστικού, ναοδομικού όντος του Σπηλαίου. Ο μοναχός ή ιερέας, αδιευκρίνιστο, στην άπταιστη καλοκουρδισμένη γλώσσα των ξεναγών, αφηγείται διάφορα και εσύ όλα θα τα πιστέψεις, γιατί δεν έχεις και τίποτε καλύτερο να κάνεις. Εδώ κάθονταν ο Θεολόγος, εκεί έγερνε το κεφάλι του, απ’ εδώ πέρασε η φωνή του Θεού, έσχισε σε ρίγα το βράχο (και δώστου τα χέρια των πιστών να χαϊδεύουν τη θεϊκή αυλακιά...) η οποία κι εχωρίσθη τρίχα, διαδηλώνοντας έτσι επί βράχοις, το τριαδικόν ασύλλυπτον· εδώ έλαβε χώρα μία από τις ενσώματες εμφανίσεις του Κυρίου στη γη μετά την Ανάσταση κ.λπ.. Ο Απόστολος τότε, έκοβε βόλτες στο νησί διδάσκων κι έγραψε, αν την έγραψε, την «Αποκάλυψη», ευρισκόμενος σε μεγάλα συγγραφικά κι υπερρεαλιστικά κέφια και θεία οράματα. Ομως, δεν πέθανε εκεί αλλά «Μετέστη εν σώματι στους ουρανούς» κάπου κοντά στην ‘Εφεσο όπου διατηρούσε κι εκεί σπήλαιον κι έγραψε εκεί το Ευαγγέλιο. Τ’ ακούς όλα αυτά μ’ αυτί ευήκοον, λίγο περίφοβο και κάποτε ελαφρώς νυσταλέος, αλλά πότε και με αυτί κουφού που γράφει ο Σαίξπηρ. Η χορωδία των ψαλτών («η εμμελής αυτή θεολογία») απέδωσε, του Θεολόγου κυρίως, την παγκόσμια φήμη.
Η επιφάνεια του αγρού, οι ήχοι
Τον ακούν και μια ηχώ αγάπης
Αντιλαλεί τους θρήνους του ανδρός. Ετσι εφρόντισε
Κάποτε τον αγαπημένο του Θεού
Τον οραματιστή που στην ευτυχισμένη νιότη του
Βάδισε με
Τον υιό του Υψίστου, αχώριστος, γιατί
Ο κύριος της θυέλλης αγαπούσε την απλότητα
Του μαθητή και ο προσεκτικός άνδρας
Είδε με ακρίβεια την όψη του Θεού... (Φ.Χ.)
Η Χώρα της Πάτμου, είναι μια ήσυχη κορυφή, μόνο κοντά στο καστρο-μοναστήρι τις ώρες και μέρες λειτουργίας του, ανάλογα με τις καταπλεύσεις των μεγάλων καραβιών με τους προσκυνητές, μαυρίζουν και παρδαλοντύνονται τα σοκάκια της. Στην άλλη πόλη μικρά στενά, πλακόστρωτα, εκκλησίδια, σιωπές εύλαλες, η κεντρική πλατεία με τον Φιλικό Εμμ. Ξάνθο σε προτομή, και τον αέρα συνεχώς να μη σ’ αφήνει, κυρίως προς το βράδυ, να νιώσεις το καλοκαίρι που φεύγει αλλά και το πύρωμα της λοιπής καιομένης χώρας. Από το παράθυρο της ταβέρνας «Αλώνι» κοιτούσε το τετρακτύς (Αναστάσιος, Δημήτριος, Αθανάσιος) πίνοντας λευκό κρασί, όλη την έκταση του νησιού και πολιτικολογούσε μετ’ ευτελείας. Στο καράβι του πηγαιμού, κάτι σαν «Ανθή–Μαρίνα», μια μεγάλη ομάδα χριστιανικών γυναικών από την Ορεστιάδα, προσκυνήτριες, μου θύμισαν τις μαθητικές, φλογερές, χριστιανικές μου τροπές με το περιοδικό «Προς τη Νίκη» τχ. 691, που ξεφύλλισα μετά από τόσα χρόνια και με γέμισαν νοσταλγία οι ποιητές Στ. Μπολέτσης και ειδικά ο Γ. Βερίτης του οποίου είχε στίχο στο οπισθόφυλλο: «Αγρυπνα μάτια για να βλέπω δος μου/τον κόσμο γύρω και τον κόσμο εντός μου».
Αλλά ο Φρ.Χαίλντερλιν υπερίσχυε: «Οπως κι άλλοτε, απαλά οι άνεμοι της νιότης με χαϊδεύουν».
Μέσα στον μοναστηριακό περίβολο οι αυλές, οι δαιδαλώδεις διάδρομοι, στο καθολικό του, μια τυπική, παλιά εκκλησία οι κοζανίτες χορωδοί απένειμαν τους καθιερωμένους, χαιρετιστήριους ύμνους. Μια συνήθεια που δεν την ήξερα αυτή των ψαλτάδων εν σώματι, όταν βρίσκονται σε ναό για προσκύνηση, να αφήνουν ως διαπιστευτήρια της ψυχής τους την ηχώ και τον κοσμικό τους απόηχο. Το εντυπωσιακότερο οίκημα είναι το μουσείο με τις εικόνες, τα χειρόγραφα, τα βιβλία και τα λοιπά σκεύη λατρείας. Ενας μικρός τόπος αλλά με τόση επιμέλεια να έχει φροντισμένα τα μοναδικά μνημεία γραπτού λόγου και βυζαντινής τέχνης. Ανθρωποι που αγαπούν τον πολιτισμό τους και σκίζονται για ό,τι το ωραίο και όπως μπορούν τον διατηρούν και τον αναπαράγουν. Τη βραδιά της έναρξης με τους κενότοπους και κενόδοξους χαιρετισμούς (είμασταν ήδη σε προεκλογική φάση), άκουσα, ευτυχώς, την πρόεδρο του Πνευματικού Κέντρου Πάτμου κ. Νομική (εορτάζει μου ‘παν κάπου στην Μεσοπεντηκοστή) Μαύρου-Στράτα με όλη τη φλόγα της ανιδιοτέλειας και την αποφασιστικότητα που προκύπτει από την επίγνωση του έργου που γίνεται εκεί, παρότι το Υπουργείο του Πολιτισμού αγνοεί όλα αυτά (οι δια-περι-πεπλεγμένοι ερίφηδες που διαχειρίζονται τη χαβούζα της Αθήνας, δηλαδή), κι ήταν μια απόχρωση πολιτιστικής υγείας και καθαρού αέρα, πελαγίσιου.
Η Πάτμος το νιώθεις και το βλέπεις, έχει κάτι το ευλαβικό και στη γεωγραφία της. Μια ηρεμία στη γεοδιαμόρφωσή της, λόφοι, λιμάνια, λιμανάκια, ορμίσκοι που δεν συνορεύει καθόλου τον τουριστικό συρφετό που κατακλύζει τα λοιπά νησιά του Αιγαίου, με τις ξεσκολισμένες διαθέσεις να κυριαρχούν σ’ όλη την κλίμακα της ύπαρξης κάθε τουριστο-τόπου.
Δεν πήγαμε στους γειτονικούς Λειψούς, παρά τη δίκαιη επιμονή του Ν. Βαντσιώτη (ενός εκ των κυλιόμενων συναρχηγών, ο οποίος το βράδυ του πηγαιμού μας στην κοινή καμπίνα με εμψύχωνε, ως έφεδρος ναυτικός που διετέλεσε, την ώρα που «κουνούσε»). Το μικρό νησί έχει δύο προσκυνήματα. Μια από τις αξιόλογες και παλαιές εκκλησίες του είναι η "Παναγιά του Χάρου ", που χτίστηκε γύρω στα 1600 μ.Χ. από Μοναχούς της Μονής της Πάτμου. Η Εκκλησία ονομάστηκε έτσι από την πρωτότυπη εικόνα της Παναγιάς. Η Θεοτόκος κρατά τον Εσταυρωμένο Χριστό στην αγκαλιά της κι επειδή ο νεκρός έχει σχέση με το Χάρο, η εικόνα ονομάστηκε "Η Παναγιά του Χάρου ". Γιορτάζει στις 23 Αυγούστου (τα εννιάμερα της κοίμησης της Θεοτόκου). Την Άνοιξη, τοποθετούνται από τους πιστούς, κρίνοι πάνω στην εικόνα και αφήνονται εκεί μέχρι να ξεραθούν. Με ανεξήγητο τρόπο, τα ξερά κλαδιά αρχίζουν να βγάζουν μπουμπούκια και ανήμερα της γιορτής ανοίγουν.
Το άλλο αξιοθέατο είναι το κόκκινο σπίτι του κ. Γιωτόπουλου, που δικάστηκε οριστικά σε άπειρα ισόβια ως ηθικός κι ιδεολογικός υπεύθυνος (όπως λέμε αγορανομικός υπεύθυνος) της 17ης / 11ου αλλ’ επιπλέον και γιατί δεν πλήρωσε τους σοβατζήδες του σπιτιού του.
Παραμονή ολικής πανσελήνου στην εκκλησία της Σκάλας του Προδρόμου. Χοροστατεί ο πατριαρχικός έξαρχος, αρχιμανδρίτης κ. Αντίπας με χέρια τρυφηλά όπως άλλωστε κάθε αρχιμανδρίτη, του οποίου τη φήμη ερήμην του έψαλαν στην έναρξη του φεστιβάλ οι ντόπιοι ψάλτες. Ο κοζανίτης χοράρχης παίρνει τιμητική πάσα, ψαλτική (με τον Ραφαήλ πάντα κολλητό του) και δίνει μαθήματα στιβαράς μουσικής βεβαιότητας, που δηλώνει το γήινο, το στεριανό, το καθαρό, το γνήσιο. Μετά το «Φως ιλαρόν» αναχωρούμε. Αυτοί συνεχίζουν επί μακρόν.
Την νύχτα της πανσελήνου 29/8 στην παραλία ο Σ. Καρανάνος (βαθύλαλος στη χορωδία) ενσταντανέ έπιασε τη σελήνη λιωμένη, με λιγωμένη διάθεση, λίγο πριν πάρει το απόλυτα κοσμικό στρογγύλον της, μόλις ανέτειλε από ένα λόφο, ακριβώς μπροστά μας. Ηταν τόσο κοντά, που νόμιζες πως αν πηδούσες θα την έφτανες (άλμα επί σελήνης). Απότμιση κεφαλής Ιωάννου Προδρόμου. Εν τω μεταξύ:
«Ο χρόνος σου κυλάει μέσα στη νύχτα καράβι μοναχό
που ξεκίνησε σαν σήμερα το μακρινό επί γης ταξίδι
η ζωή μας στη ζωή των άλλων χάνεται σαν του ανέμου ηχώ
και εσύ μου είσαι πάντα πολύτιμο στασίδι».
Οι εκδηλώσεις ανά το θλιμμένο και φοβισμένο πανελλήνιο ακυρώνονταν αλλά οι της Πάτμου, λόγω του ότι δεν είχαν ψυχαγωγικό χαρακτήρα, ήταν κατά κάποιον τρόπο εντελώς πνευματικές με τόνο μάλιστα θεολογικό και θεωρήθηκε πως δεν ενέπιπταν στην κατηγορία των εκτός συναλλαγής και των ειδικών και ηθικών απαγορεύσεων της φωτιάς και της ανείπωτης καταστροφής που σκόρπιζε. Ως εκ τούτου συμμετείχαμε στο πένθος τηλεοπτικά και μόνο, δυσθυμούντες εννοείται εκ του ασφαλούς. Ενα ψαλτοτράγουδο που το είπαν υπέροχα πολλές φορές στο καράβι, στην πρόβα, και στην κανονική εκδήλωση καταχειροκροτήθηκε, έλεγε πως: «Κάψαν τη Σμύρνη πήραν τ’ Αϊβαλί» και πήγαινε τόσο τραγικά κι επίκαιρα με το κάψαν την Πελοποννήσου την Εύβοια κ.λπ. Κι ενώ όλη η νότια Ελλάδα καιγότανε άγρια και στην τηλεόραση ακόμα πιο άγρια, εμάς τυπικά δεν μας καιγόταν καρφί!
Η χορωδία Κοζάνης άνοιξε την πρώτη βραδιά και το διεθνές φεστιβάλ, αλλά προηγήθηκε για λίγο μια εξαμελής ομάδα επιχώριων ψαλτών, φιλότιμων αλλά κάπως αμήχανα για τα διεθνή μέτρα, με τη διεύθυνση του, και ποιητού εν τω άμα, Ιάκωβου Γιαμμαίου («Βορειοδυτικά της Αποκάλυψης» η ποιητική του συλλογή που μας χάρισε). Το υπόλοιπο πρόγραμμα των άλλων ημερών περιλάμβανε: Λουδοβίκου των Ανωγείων: «Δάκρυσι Μυρωμένοις»· «Σαν προσευχή» με το φωνητικό σύνολο FAMILY VOICES· το οργανικό σύνολο CAMMER- και ο τραγουδιστής Δημήτρης Δημόπουλος σε σπιρίτσουαλς· Μίκη Θεοδωράκη «Ακολουθία εις Κεκοιμημένους»· η ορχήστρα της Πάτρας σε έργα θρησκευτικής μουσικής, με την ορχήστρα MODERN STRINGS.
Ο «Ιάκωβος Ναυπλιώτης» της Κοζάνης εκείνη την κάπως αέρινη βραδιά, όταν άρχισε το πρόγραμμα, στη διάρκειά του, και στο τέλος, έδειξε κάτι το εντυπωσιακό που μετράτε με πανελλήνια αισθητικά μέτρα κι όχι με αυτά της επαρχίας. Τα μέλη της που τους έζησα στην καθημερινότητα του ταξιδιού, όπως και σ’ αυτήν της πόλεως, μόνιμα, αλλάκαι της νήσου εύκαιρα, είναι φυσικό να μην τους διακρίνεις απαραίτητα με τον καλλιτεχνικό τους λόγο. Συνηθισμένοι άνθρωποι, όπως είναι όλοι τους, και όλοι μας, αυτό που κρύβουν μέσα τους και διαθέτουν χάρισμα ή ταλέντο δεν θα το πουν και δεν το δείχνουν, ούτε το ξοδεύουν άσκοπα κι αναιτιολόγητα. Οταν, όμως έρθει ο καιρός τους, παίρνουν τις διαστάσεις του ρόλου τους, φεύγουν από τα γήινα κι έρχονται στην ουσία αυτού που διακονούν: να λένε τα τραγούδα του Θεού και κατά το τροπάριο της Υπαπαντής εμείς να βιώνουμε μυστηριακά το: «Ακατάλυπτον εστί το τελούμενον εν Συ»· και σ’ αυτούς δηλονότι. Υπερβολές! Αίφνης τους βλέπεις σε μια ωραία διάταξη με την αμφίεση του ρόλου τους, να χάνουν την ατομικότητά τους και να γίνονται ένα και όλον με ό,τι παρουσιάζουν. Οι βυζαντινοί ύμνοι χωρίς καμιά ιδιαίτερη πρωτοτυπία ως προς το θέμα τους, παίρνουν άλλη διάσταση σε σχέση με τον τόπο αλλά και τον χρόνο που ακούγονται. Στην Πάτμο ο υπαίθριος χώρος, θεατρικά διαμορφωμένος, η ιερότητά του δίπλα στο Σπήλαιον που έζησε και έγραψε τόσο θαυμαστά γράμματα ο Θεολόγος, μάζεψε κόσμο εκείνο το βράδυ και πολλούς ξένους επισκέπτες επί τούτου ακροατές. Το χειροκρότημα που ακολούθησε ήταν μια γνήσια επικύρωση του μουσικού τους τρόπου. Τόσες μέρες πυκνές, έμαθα την ψαλτική διαλεκτική στην δημιουργία και στην καθημερινότητά της. Στην τελική πρόβα ορχήστρας μετά μικροφώνων, λίγο πριν την έναρξη, ο Ραφαήλ στο κοντάκιον του αγίου Νικολάου ασυναίσθητα σταυροκοπήθηκε από την τοπική του συνήθεια αλλά και την έμφυτη ευλάβεια. Τρυφερή σκηνή μιας άδολης συνείδησης κι άφθορης παθών, ηλικίας.
Δεν βλέπω στη βραδιά αυτή ασύμμετρες γυναίκες ξένες
μόνο για ασύμμετρες φωτιές ακούν και βλέπουν τα μάτια
πέντε έξη μοναχές στο μαύρο της νύχτας κουρνιασμένες
στις κερκίδες της αναμονής και της υπομονής τα μονοπάτια.
Αυτός ο Σύλλογος αποτελεί ένα πολιτιστικό υπερ-θετικό αντίβαρο στη χθαμαλότητα που διακρίνει τον συλλογικά οργανωμένο, αλλά και κρατικά και δημοτικά διευθυνόμενο και κατευθυνόμενο πολιτισμό του τόπου μας. Οταν οι ξένοι που παρακολουθούσαν δίπλα μου χειροκροτούσαν με πολιτισμένο ενθουσιασμό τη χορωδία, ένιωσα την ανάγκη να τους πω, πως κι εγώ είμαι από αυτόν τον τόπο που είναι κι αυτοί· ότι τους γνωρίζω, με γνωρίζουν, έχω φίλους αγαπημένους και γνωστούς. Ηθελα να τσιμπολογήσω κι εγώ ήχους ή ηχώ από το χειροκρότημά τους, και την όποια εφήμερη δόξα τους, που μας είναι όμως τόσο ζωτικής ανάγκης, επιβεβαίωση· να λάβω μερίδιο από τη φήμη τους, ως εκ της εντοπιότητος και της συνοδείας μου σ’ αυτό το ιερό καραβάνι, ένας άτυπος μορφωτικός ακόλουθος χωρίς όμως κανένα ρόλο ει μη μόνον του ακροατή τους τελικά. Δεν τους είπα, δεν ήξερα τη γλώσσα τους εκτός από αυτήν την παγκόσμια κοινή του ανυπόκριτου ενθουσιασμού· έτσι σιωπούσα συγκινημένος.
Ξημερώνοντας η 30η Αυγούστου πήραμε το καράβι της επιστροφής που έρχονταν με καθυστέρηση από τη Ρόδο, γεμάτο τουριστο- ντουνιά, σε μια κατάσταση ελαφράς παραλυσίας. Πέσαμε να κοιμηθούμε όπου να ‘ναι στο κατάστρωμα με θέσεις, λέει, αεροπλάνου... Εις μάτην!
«Να επιστρέψω στην πατρίδα, εκεί όπου μου είναι γνωστοί οι ανθισμένοι δρόμοι» (Φ.Χ.)
*
Επέστρεψαν τώρα κι όλες οι αγαπημένες μου φωτιές
σβηστές, λανθάνουσες κι όσες ακόμα καίνε πυρκαγιές

***
Δευτέρα, 27 Αυγούστου ξεκινήσαμε με λεωφορείο από το Σιδηροδρομικό Σταθμό Κοζάνης με το «Ευλογητός σε Χριστέ ο Θεός ο πανσόφους τους αλιείς κ.λπ.», που έλαβε καιρόν ο χοράρχης με το μικρόφωνο, μόλις έβαλε μπροστά ο οδηγός.