Ο Οδυσσεας του Τζ. Τζους στην Κοζανη

Ο “Οδυσσέας “ του Τζέημς Τζόυς και το βρομόδεντρο στο Μουσείο Σύγχρονης Τοπικής Ιστορίας Κοζάνης, οδός Βιτσίου 29

Του Β.Π. Καραγιάννη

Ολοι μας κάποτε περνούμε ή ονειρευτήκαμε να περάσουμε φάσεις του Οδυσσέα, όπως τον γνωρίζουμε ή τον φανταζόμαστε από την διδαχθείσα σχολική μυθολογία αλλά και την προσωπική μας ιδιοτελή ή ανιδιοτελή εμβούτηξη σ’ αυτήν. Κάπου να επιστρέψουμε σε τόπους ή σε ανθρώπους ή και στα δύο μαζί καθώς αλληλοσυμπληρώνονται. Η επιστροφή ή η φυγή και τα δύο είναι διαθέσεις έντονα συναισθηματικές κι έχουν μια ποιητικότητα που σε υποβάλλει κι έτσι μπορείς να ανεχτείς και να υποστείς ακόμα και τα πιο δύσκολα. Στη λογοτεχνία, ό,τι προέκυψε ως παγκόσμια εμπειρία και γνώση από την ομηρική περιδιολόγηση, αποτελεί στην ανάπλαση είτε στην προέκτασή της είτε ακόμα και την εξαλλαγή της, μια μοναδική αλλά και μοναχική πνευματική διεργασία. Ο «Οδυσσέας» του Τ. Τζόυς ανήκει στην κορυφαία λογοτεχνική δημιουργία που έχει ως αρχική αιτιολογία και γενεσιουργόν ερέθισμα το ομηρικό σημαίνον. Την περιπλάνηση, φυγή κι επιστροφή για 20 χρόνια ή και για την περιπέτεια της μιας μέρας. Για να προκύψει, όπως και στην ομηρική εποχή, το μυθιστόρημα του αιώνα, που ανέτρεψε συντριπτικά ό,τι μέχρι τότε είχε εμφανιστεί στο ειδολογικό αυτό πεδίο γραφής. Ενα έργο περιείχε όλους τους μέχρι τότε τρόπους κι αναζητήσεις στο μυθιστόρημα.
Εφέτος η μέρα ανάγνωσης του «Οδυσσέα» του Τζ.Τζόυς, η Bloοmsday, η 16η Ιουνίου δηλαδή, που συμβαίνει σ’ όλο τον κόσμο από τους φίλους του συγγραφέα, συνέπεσε με κάποια γεγονότα. Τα σημαδεύω μόλις:
Πριν 4 χρόνια που πρωτοδιοργανώσαμε τη βραδιά της τζοϋσικής ανάγνωσης, η μόνη πόλη πλην Αθηνών εν Ελλάδι, ήταν και πάλι περίοδος ποδοσφαιρικού ευρωπαϊκού κυπέλλου. Αδιάφοροι στην αρχή για το πράγμα παντελώς -που να ξέραμε τι θα ακολουθούσε, όταν κι εμείς ασήμαντα κύματα στο θολό αφρό των ημερών, θα παρασυρόμασταν στην ποδοσφαιρο-ρεγκφαλίτιδα που κατέλαβε όλο το έθνος των νεοελλήνων. Εκείνο το βράδυ στο δίπατο μετά κοινόχρηστης αυλής, μπαρ επί της πλατείας Γ. - Γρ. Κονταρή, μια ανέλπιστα μεγάλη ομήγυρη φίλων, συμπαθών κι αγαπημένων προσώπων, συνήλθε σε φίλιον σώμα ανάγνωσης του «Οδυσσέα»· ήπιε δε και μπύρες γκίνες παρακαλώ πανάκριβες, για να έχουμε την ψευδο-αίσθηση του τόπου του ήρωος Λεοπόλδου Μπλούμ και της παρέας του στο Δουβλίνο. Παρόντος φυσικά και του κ. Οδυσσέα, του μόνο εξ ονοματο-αγχιστείας συγγενούς του Τζοϋσικού έργου, τότε επιστάτου του Βαλταδωρείου Γυμνασίου, ο οποίος ήρθε με τα όλα του ντυμένος στο σικ έφερε και άνθος κόκκινο στο πέτο και διερωτόμενος κάπως ανήσυχος, φωναχτά και ένδον: «Τι συμβαίνει παιδιά τι γίνεται εδώ πέρα;» και φυσικά παρέμεινε άχρι τέλους υποπίνων τις κερασμένες μπύρες. Η παρουσία του συνόρευε με τον τον ή τους ήρωες του έργου1.
Λοιπόν τι συμβαίνει απόψε εδώ, μετά 4 χρόνια, λήγοντας της εορτής του αγίου Πνεύματος, σ’ αυτή θαυμάσια αυλή του Μουσείου της Σύγχρονης Τοπικής Ιστορίας, που παραχώρησε η ευεργέτρια υπηρεσία του Δήμου Κοζάνης, ΔΕΠΑΚ πασών των εκδηλώσεων κι όλων των τεχνημάτων! Μια συνάντηση εκ νέου ανθρώπων με ιδιάζουσα περίεργες ευαισθησίες, οι οποίοι θέλουν να διακρίνονται για το αφανές τους, να προκρίνονται φορές –«διαφανώς αδωροτάτοι» που γράφει κι ο Θουκυδίδης»- στο εμφανές, γιατί όχι και να αυτονομούνται στο προφανές. Θέλω να πω για τους ανθρώπους αυτούς, και όλους μας δηλαδή, που θεωρούν αναπαλλοτρίωτο δικαίωμά να διατηρούν τις καθημερινές τους συμπεριφορές και συνειδήσεις δικές τους και μόνον, αδιάφοροι στη συμμόρφωση με το πλήθος, ωραίες δηλαδή και διακριτές υπάρξεις πολιτών, κι ας συνυπάρχουν στο ασημαντοφανές της τρέχουσας προφάνειας. Παίρνουν το δρόμο τους τακτικά ανάποδα προς τους οδοδείκτες και “περνούν πηδώντας πάνω από τα πράγματα” αραιά και που.
Επί του διαδικαστικού: Ανάγνωση του «Οδυσσέα» από τους όποιους φίλους τον διεξήλθαν συνολικά, τμηματικά ή ετοιμάζονται γι’ αυτή την άσκηση. Φέτος είπαμε να διαπράξουμε και μια ιδιαιτερότητα επί το τολμηρότερον, να διαβάσουμε δηλονότι μόνον από το μονόλογο της Μόλλυ που είναι το τελευταίο κεφάλαιο του «Οδυσσέα» το ΧVΙΙΙ (18) στην ελληνική έκδοση το οποίο στις παγκόσμιες ερμηνευτικές εκδοχές, το ονοματίζουν «Πηνελόπη 2 π.μ. Γαίας ποταμός». Το κεφάλαιο αποτελείται από 8 περιόδους με 5000 λέξεις εκάστη = 40.000 λέξεις και είναι ένα παραλήρημα, ένας ποταμός αφήγησης –που ίσως δεν ξαναεμφανίστηκε στην παγκόσμια λογοτεχνία κάτι αντίστοιχο. Υπάρχει α-τελώς κι α-κομμάτιστο δηλονότι άνευ ουδενός σημείου στίξεως και καταλήγει με την περίφημη κατάφαση όλου του γυναικείου λόγου και πράξης: «και πρώτα τον τύλιξα με τα μπράτσα μου ναι και τον τράβηξα πάνω μου έτσι που μπορούσε να νιώσει τα στήθια μου μες στο άρωμα ναι κι η καρδιά του έκανε σαν τρελή και ναι είπα ναι εγώ θα Ναι»
Δεν θ’ αρχίσω να μιλώ, εκ του ατελούς πάντα και του επιφανειακού μονίμως, περί του έργου και του συγγραφέα. Θεωρείται λίγο πολύ γνωστό και γνωστός. Μπορεί, όμως, ν’ ακούγεται κάπως βαρύηχο σ’ αυτήν την χωρίς φιλολογική εισαγωγή, εκδήλωση στο μεγάλο έργο, όμως απόψε κάτω από το ελαφροθροών βρομόδεντρο2 θα θυμίσω μόνον πως ο «Οδυσσέας» του Τ.Τζ. παραμένει αυτό που είχε προφητέψει ο Τ. Σ. Ελιοτ στις αρχές του 20ου αι. «Το βιβλίο στο οποίο όλοι χρωστούμε κι από το οποίο κανείς μας δεν μπορεί να ξεφύγει» ή ο,τι συνέχισε ο Χ. Λ. Μπόρχες: «Οδυσσέας: Μια ήπειρος νοήματος».
Αυτή η βραδιά ας είναι ένα ερέθισμα για ένα πρώτο κοίταγμα, ξανακοίταγμα και ξανα-ξανακοίταγμα αυτού που δεν εξαντλεί καμιά πρώτη και δεύτερη ανάγνωση.
Ομως ας γίνουμε πιο γήινοι και ορισμένως τοπικοί.
1. Στο περιθώριο της κρατικής, ιρλανδικής εκδοχής και χώρας ακούσαμε στις ειδήσεις πως η χώρα αυτή την 12η Ιουνίου απέρριψε με δημοψήφισμα τη Συνθήκη, όπως την είπαν, της Λισσαβώνας. Στις 13 η πόλη αυτή γιόρταζε τα γενέθλια του Φ. Πεσσόα του μεγαλύτερού της τέκνου: «Τι δεν θα ‘δινα για να σε βρω/σαν πράγμα που εγώ έκανα». Τι ωραίο όμως που ένας λαός ήρθε σε κόντρα μαζική σε μια επιταγή για συμμόρφωση των λαών και των απλών ανθρώπων στη γραφειοκρατία των ευρωπαϊκών ελίτ. Εστω και για την αντίσταση καθ’ αυτή, που οφείλει να μας ξεχωρίζει από το χυλό των υποταγμένων κι ευνουχισμένων καταναλωτών της απελπισίας.
2. Ποδοσφαιρικά στο γιούρο η Ιρλανδία δεν πήρε μέρος λόγω πρώιμου αποκλεισμού της, ενώ η Ελλάδα τα πήγε καλύτερα αφού έχασε ήδη σε δύο αγώνες μη σημειώσασα ουδέ ένα τέρμα στις αντίπαλες εστίες, έτσι για το κάπως της υπόθεσης. Πρωταθλήτρια της πανευρώπης άλλωστε διατελούσε, κι εμείς τώρα δικαιωνόμαστε ανδρομικά για την προ τετραετίας περιφρόνησή μας στα στρογγυλο-καθυστερημένα εθνικά μας παραληρήματα, ανεξάρτητα αν κάποια στιγμή τσακώσαμε τους εαυτούς μας ποδοσφαιροδονούμενους· δεν είμαστε κι από μάρμαρο πάσχουμε, όπως όλοι από την ασθένεια της ελληνικής φιλοτιμίας!
3. Διάβαζα το μόλις περασμένο Σάββατο, το περιοδικό «Μετάφραση» των ετών 2006-7, το οποίο είχε ένα μεγάλο αφιέρωμα στην Ιρλανδική Λογοτεχνία. Εκεί βρήκα μια νεαρά ποιήτρια Ιρλανδή, ονόματι Σάρα Μπέρκλι, την οποία μετέφραζε μια κοζανίτισσα ακόμα νεαρότερή της δεσποινίδα. Δεν την γνωρίζω αν και πριν λίγο καιρό μου έστειλε και δημοσίευσα ένα διήγημά της στην «Παρέμβαση», την Κατερίνα Τόλιου. Η νεαρά απόφοιτος της αγγλικής φιλολογίας μεταφράζει πολλά ποιήματα και κάπως τη σκέφτηκα, κι έψαξα εις μάτην να τη βρω αυτό το περίεργο, πνευματικό τριήμερο που πολλοί φορτώθηκαν το καβούκι της μικροαστικής τους συμμόρφωσης προς τα καθιερωμένα, αναχώρησαν (για που;) και γύρισαν φυσικά εδώ. Φυγή κι επιστροφή. Περιπλάνηση ή εφήμερη και εν επίγνωση αποπλάνηση εαυτών. «μακριά από εκεί τις επίσημες αργίες σιχαίνομαι αυτές τις μεγάλες συντροφιές κάθε καρυδιάς καρύδι που βγαίνουν εκδρομή τις χρονιάρες μέρες η Δευτέρα της Πεντηκοστής είναι καταραμένη μέρα δεν ξαφνιάζομαι καθόλου που τον τσίμπησε εκείνη η μέλισσα καλύτερα να πηγαίναμε στη θάλασσα» («Οδυσσέας» σελ. 796 μετ. Σωκράτης Καψάσκης, εκδ. Κέδρος)
Σημειώνω πως είναι η δεύτερη και η πιο σημαντική ανακάλυψη μεταφράστριας από την περιοχή μας στην Ιρλανδική ποίηση. Η άλλη είναι η αρχιτέκτων από τη Σιάτιστα Νίκη Ωττα που μεταφράζει κυρίως Μ. Γ. Γαίητς αλλά και Κάναβα.
Διαβάζω μια μετάφρασή έτσι γιατί μ’ άρεσε ως εικόνα στο περιοδικό η ποιήτρια και ως προσπάθεια η μεταφράστριά της Κατερίνα Τόλιου.
ΘΛΙΜΜΕΝΗ ΤΡΙΤΗ
Καθώς τέλειωνε η θλιμμένη Τρίτη
έγραψε στον εαυτό του ένα σημείωμα
για το πόσο δυστυχισμένος ένιωθε.
Εβαλε καθαρές κάλτσες, έδεσε τις μπότες του
βγήκε έξω να αντιμετωπίσει τον καιρό.
Εκατσε στο σκαλοπάτι του στον ήλιο
μέχρι που κατέβηκε ομίχλη.
Πυκνά σύννεφα ομίχλης θρονιάστηκαν στους λόφους
και φύσηξαν προς το δρόμο του.
Μπήκε μέσα, χαμήλωσε τον άνεμο
και γονάτισε πλάι στη ζωή του, φυσώντας για μια σπίθα.

Οταν άρχισε να σκοτεινιάζει,
κούρνιασε στο σκοτάδι, παίζοντας με τα κουμπιά
ακούγοντας τις φωνές να αχνοπροβάλλουν και να σβήνουν
καθώς διαδίδανε τον καιρό.
Αλλά οι ειδήσεις πάνω στην ώρα αύξησαν τις παρεμβολές
οι τρίχες στο σβέρκο του σηκώθηκαν
γύρισε από τις ειδήσεις σε σταθμούς με τραγούδια,
μελωδίες γλυκόριζας που κάποτε σφύριζε.
Λικνίστηκε ξανά και ξανά μες στο άσπρο ξύλινο σπίτι του
με το κεφάλι στα γόνατα, αναζητώντας τον εαυτό του.

Ηρθε απρόσμενα σαν την αλήθεια,
ακριβώς στο τέλος -μια σιωπή που ηρέμησε το χέρι του-
πέρασε από κάθε σταθμό πάνω στη γη
και στο τέλος, με τον κεφάλι κάτω, με ορμή
η συριστική σιωπή τον καθήλωσε.

Αλλα ας γυρίσουμε στον «Οδυσσέα» από τον οποίο δε θα επιστρέψουμε ίδιοι, όπως πήγαμε σ’αυτόν, ποτέ.


ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Τούτη τη φορά δεν υπήρχε φερώνυμος Οδυσσέας στους ακροατές να διαπορίσει περί του συμβάντος αλλά η αθώα γειτόνισσα που επιτίμησε τον Γργρ. Δγλ., εμβριθέστατον αναγνώστη του Τζ. Τζόυς και του «Οδυσσέα»: -Τι γίνεται εδώ πέρα; Τι είναι αυτά που διαβιβάζατε κι ακούν και τα μικρά παιδιά. Τι ανώμαλος ποιητής ήταν αυτός»! Είχε μήπως άδικο;

2. Η εκδήλωση που έγινε φέτος με οργανωτές το περιοδικό «Παρέμβαση» και το Συνεταιριστικό Βιβλιοπωλείο περι-εξελίχθηκε γύρω από ένα ευσταλές δέντρο της αυλής του μουσείου. Το ονομάζουν εδώ «Βρομούσα η Βρομόδεντρο» ήγουν επιστημονικά ο Αϊλανθος ο αδενώδης (Ailanthus glandulosa), αυτοφυές στην ΚΙνα, ημιαυτοφυές στη χώρα μας, (το έφερε ο βασιλεύς Οθων) με φύλλα σύνθετα, πολύ μεγάλα, πτεροειδή, περιττόληκτα, με φυλλάρια ωοειδή έως λογχοειδή, οδοντωτά. Ανθη κιτρινόλευκα και δύσοσμα («Εφηρμοσμένη δασοπονία» Σ. Μπούσιου, Βοτανικόν φυτολογικόν λεξικόν Δ. Καβάδα. Η πληροφορία του κ. Ν. Κούρτη). Ετσι μυρίζουν κάπως τα φύλλα του για αυτό και η ονομασία του. Στο κορμό του, αυτού της αυλής, ανάγλυφα και εύγλωττα εμφανίστηκαν τα όργανα αναπαραγωγής του άνδρα και της γυναίκας, δηλαδή της αέναης ερωτο-συνδιαλλαγής αρσενικού θηλυκού, που τόσο πήγαινε αυτή η σύμπτωση με την ανάγνωση του 18ου κεφαλαίου του «Οδυσσέα» του μονόλογου δηλαδή της Μόλλυ.